Debuxando fadas

Os protagonistas foron eles e resulta imposible, e non sería xusto ademáis, destacar a ninguén. Foi un día especial para todos, unha memorable xornada de portas abertas no colexio e no campamento que permitiu que a maioría dos alumnos do centro escolar de Sobrado visitaran Cidadela... por primeira vez nas súas vidas! Incrible pero certo, tal e como dicían os reclamos publicitarios dos espectáculos, filmes e cómics de fantasía da era pre-dixital.

 O obradoiro de debuxo e imaxinación, esta experiencia, tan divertida e enriquecedora, dende logo abre unha nova porta para o vello forte da gándara, pero tamén amosa moitas leccións. Unha delas, e non a menos importante, é que os nenos, organizados ou non en grupos escolares, non son espectadores pasivos na visita aos sitios arqueolóxicos. Actúan cos restos, imaxinan, gozan e aprenden. En Cidadela aconteceu exactamente iso, algo moi a subliñar se temos en conta que arestora é un xacemento de visita árida, coas zonas escavadas difícilies de entender, sen apoios interpretativos complementarios, ... Aquí todo se ten que facer a traveso da vista, o ouvido, os olores, a palabra, ... en resume: dende as emocións e as sensacións que trasmiten o forte romano e a súa fermosa paisaxe.

Agradecidos como poucos grupos de visitantes, a rapazada do CEIP Virxe do Portal agasallou ao Campamento con auténticas obras mestras, un leigado que enriquece a memoria destas pedras vivas que os acompañarán sempre. Vaia aquí unha mostra representativa e que reflicte un manual en tres capítulos moi útil para os arqueólogos esforzados neste aspecto tan difícil como é a comunicación e a interpretación do patrimonio. En realidade, que viron na visita? Estas son as aportacións de tres alumnos de idades e ciclos distintos, dende o primeiro infantil ata o último de primaria. 

Leo, o máis pequeno, Iria e Saray a nena maior, viviron experiencias diferentes na visita a Cidadela e, nalgún caso, primaron aspectos que nada (ou sí, porqué non?) teñen que ver cos restos visitables e o discurso arqueolóxico convencional. A paisaxe aberta, o colorido de Leo, a representación do arqueólogo traballando dentro da muralla que fixo Iria, e esa cidade fortificada con cerca e torreóns que pintou Saray, reflicten a mesma realidade vista por ollos distintos, pero moi abertos e prespicaces. Atribúese a Picasso aquela frase marabillosa e de tanto fondo: "Dende mozo pintaba coma Rafael, pero levoume toda a vida aprender a debuxar coma un neno". Agora tócanos a nós seguir aprendendo deles.

Aprendendo, e gozando, na Ciadella

Non houbo nada coma eles, como esa tolemia de diminuta cohorte que se apropiou do forte romano o pasado venres 9 de xuño. Ese día, despois de varios aprazamentos inevitables, fixemos o tan desexado obradoiro de debuxo e imaxinación cos rapaces do CEIP Virxe do Portal de Sobrado, unha actividade incluida no Plan de Divulgación da actuación arqueolóxica. E abofé que pagou a pena.

Nun día espléndido, ao calor dun sol resplandecente como só teñen as mañáns de primavera nas Agras coruñesas, a luz e a paisaxe da miña infancia, o centro escolar, rapaces e profes, desprazouse en masa ao campamento. Logo dunha explicación lúdica, activa e moi divertida, de percorrer o vello agro da Cerca e da clásica merenda escolar en bolsa de tela, voltamos ao patio do colexio, onde, organizados en grupos segundo idade, a rapazada librou a corda da súa creatividade. Cuns medios sinxelos, pero moi prácticos, deseñaron o que eles viron, imaxinaron ou soñaron. Houbo de todo, e todo bo, pero rechama a impactante presenza, ademáis da impoñente muralla e outras construcións, de obxectos cotiáns, labouras diarias e tamén, atendan ben, multitude de seres vivos: animais, plantas e persoas que poblaban os escenarios mudos. Que contraste cos aburridos dibuxos "arquitectónicos" que dominan as recreacións ao uso dos xacementos arqueolóxicos! Logo, todas esas pequenas obras mestras da espontaneidade e a imaxinación, perduráronse na escola arredor dun gran mural sobre o campamento que eles mesmos fixeran previamente. E aí seguen, para quen as queira gozar.

Foi unha xornada fantástica e todos aprendimos, pero seguramente eu máis que ninguén. Aí, na primeira liña de combate da divulgación arqueolóxica, decátaste do lonxe que está a nosa forma de interpretar e comunicar o pasado a traveso das ruínas e dos restos materiais. Os rapaces de Sobrado non son uns autómatas. Son listos, alegres e teñen os ollos moi abertos, por iso non representaron mecánicamente o que vían, coma se fosen vulgares cámaras dixitais. Soñaron pintando, imaxináronse a eles mesmos diante da Ciadella nun tempo pasado e, sobre todo, contaron historias, pequenas instantáneas tiradas dunha memoria moi lonxana. Toda unha lección.

Sinécdoque (ou "a parte polo todo")

Non terían problema para entender o termo aqueles habitantes do forte que dominaban o grego, como o burócrata do tabularium, un veterano que tivese servido en Oriente ou mesmo moitos dos servos e mercadores, orixinarios do Mediterráneo nacente, que pululaban incansables polo campamento e a cannaba.

E que ben se axusta este sinxelo tropo á imaxe que amosamos! Aí a teñen, "a parte polo todo", nunha variante marabillosa e moi especial daquela metonimia que nos ensinaron cando ainda pendurábamos a bulla. Ese ángulo Noroeste, coa muralla restaurada ao seu ancho orixinal, co intervallum percorrido por unha vía empedrada, ao estilo de Legio, o seu campamento pai, é unha pequena mostra do que foi Cidadela. 

Diante dos nosos ollos, como un lóstrego, a agra pechada da Igrexa, a paisaxe que vivimos, transfórmase no que foi no seu día: un forte inexpugnable, o lugar onde vivíu a Cohors I Celtiberorum, a dona da gándara.

A curva máxica

Vexo estas fotos da vía sagularis do forte da gándara, tiradas onte mesmo, e eu, que son moi coruñés e moi branquiazul, sinto como un lóstrego na miña memoria. E volven os domingos dunha vila das Agras cuberta de lastro, ao xeito dun muro de Flandes, a viaxe nun Morris verde á grande cidade do Atlántico e a mítica curva do vello Riazor, entre tribuna, grada elevada e maratón, aquela soberbia obra futurista de Rey Pedreira, unha arquitectura exquisita e fermosa que choraremos sempre,

E ao final virou!

No relato anterior planeabamos a posibilidade de que os restos de pavimento empedrado atopados no intervallum xirasen de acordo coa xeometría do campamento. Efectivamente viraron e, trazando unha suave pero ben marcada curva,  tomaron dirección Leste, agochándose no perfil da área arqueolóxica.  

Este achado, que enriquece moito a visión actual do xacemento, asegura a hipótese de que o intervallum, ese espazo aberto situado entre a cara interior da muralla e as dependencias campamentais, servise de soporte a unha calzada empregada como vía de circunvalación. E non só foi respectada durante a vida militar da Ciadella, senón que, segundo revelou a súa escavación, foi obxecto, polo menos, dunha reforma que garantíu a súa conservación e plena funcionalidade. Loxicamente serán as intervencións futuras as que determinen se esta rúa percorría todo o perímetro interno do campamento ou se limitaba a sectores concretos do forte que albergou á Cohors I Celtiberorum.

Un intervallum non tan baleiro

Nun campamento romano o intervallum era unha franxa lonxitudinal baleira que percorría o perímetro interno todo ao longo da parede da muralla. Como a maioría dos fortes romanos concibíronse como auténticas plataformas de combate, a función primordial deste espazo era defensiva, tanto na vertente pasiva, afastando os barracóns e outras dependencias e protexéndoos de saetas e proxectís, como activa, facilitando o movemento dos soldados e máquinas de guerra en caso de ataque.

Os romanos eran unha sociedade moi práctica e, por eso mesmo, en Cidadela os competentes enxeñeiros da Legio VII deseñaron un forte que, á súa escala, a que precisaba unha unidade de tropas auxiliares de cincocentos homes, segue punto por punto o plano clásico. E, loxicamente, tamén hai intervallum, o lugar onde levamos centrados gran parte dos nosos esforzos. Con todo, a escavación demostrou que, polo menos neste sector Oeste e no tempo de esplendor do campamento, o intervallum, ainda sendo un espazo aberto,  non estaba tan baleiro como se pensaba. Por iso resultou moi estimulante atopar os vestixios do que semella ser un pavimento ou área de paso que ocupa a espiña central do intervallum, un rústico nucleus de chapacuña fortemente apisonado. Polo de agora, está en proceso de escavación e cara ao Norte ainda non está definido, pero si nese punto flexiona e cambia a dirección Leste ao mesmo tempo que o intervallum, poderíamos chegar a plantearnos que no forte da gándara existiu unha avenida liliputiense que circunvalaba parte do seu perímetro interior.

Unha visita especial

Dentro do Plan de Difusión e Divulgación, todas as visitas guiadas teñen o mesmo tratamento e consideración, pero non podemos negar que algunhas resultan máis estimulantes que outras. E esta é unha delas. Onte á tarde achegáronse un grupo de veciños de Sobrado, Vilasantar e Curtis. Era moi heteroxéneo, sobre todo en idade, como me gustan a min, pero tiña en común que a maioría rexentaban negocios de hostelería, turismo rural, industria artesanal do queixo e mesmo un albergue do Camiño nestes mesmos concellos. Sen dúbida, os motores do turismo da comarca.

O grupo funcionou moi ben, a tardiña de sol acompañou, a visita foi divertida e moi ilustrativa, e todos chegamos á conclusión que Ciadella, co seu forte romano e o resto do seu valioso patrimonio arquitectónico e etnográfico, é un recurso fundamental para o desenvolvemento económico e turístico desta zona de Galicia e que pode ser un piar fundamental no progreso e mellora dos seus negocios e das súas iniciativas profesionais.

Aproveito para agradecer, en nome de todo o equipo, ás xerentes da Casa do Queixo de Grixalba, en Sobrado, a súa colaboración, chea de espíritu positivo e compañeirismo, na programación e desenvolvemento da visita a un lugar que xa forma parte das súas vidas.

A muda

Como si fose un coloso, o derradeiro sobrevivente dun tempo remoto e lendario, o campamento comeza a mudar de pel ás portas da primavera. Nesta imaxe, tirada hoxe mesmo, podemos apreciar o "estirón", ese reprís que te sorprende un día, cando te decatas do moito que se ten avanzado na restauración arqueolóxica, un tipo de actuación lenta e constante, moitas veces mesmo ingrata, na que tardan en verse os resultados.

Xa ben sobrepasado o ecuador da actuación, o gran ourizo recupera peseniñamente a muralla, aquela coiraza que foi a súa marca, a carta de natureza do enigmático forte que os romanos ergueron na gándara.

Na espiña do ourizo

A parede exterior do valo do Campamento sufriu moito, quizais demasiado, devastada por anos de saqueo e pedreira. Un traballo que, seguramente, comezou pouco despois do abandono do forte polos soldados romanos e o posterior colapso do asentamento xermánico. 

Diluida a cerca na paisaxe agraria tradicional, convertida nun cómaro máis da agra da Igrexa, era razoable pensar que  o vello muro foise co vento da historia que zoa na gándara. Pero está aí, e mesmo se albisca o seu baseamento na curva do ángulo Noroeste, no lugar onde os talentosos proxectistas da lexión ergueron a torre de flanqueo, unha das espiñas que fixeron de Cidadela un ourizo inexpugnable

.

Santa María da Ciadella

Cidadela tamén conta unha historia máis aló do abandono do forte polos oficiais e soldados da Cohors I Celtiberorum, as súas familias e a súa facenda. Dos tempos medievais, época dourada nas terras de Curtis e o condado de Présaras, subsite en pé, empoleirada sobre as pedras vivas de romanos e suevos, a magnífica igrexa parroquial de Santa María da Ciadella.

Para quen visite o campamento (e recomendamos facelo de vagar e cos ollos ben abertos) resulta inexcusable gozar deste pequeno templo rural, situado xusto extramuros do forte, quen sabe si sobre a mesma cannaba. Rodeada pola "parroquia do mortos", a parroquia dos vivos da Ciadella é unha pequena xoia do románico das Agras, un templo lilliputiense formado por unha nave rectangular e cabeceira cadrada. Malia as reformas sufridas ao longo do tempo, sobre todo na portada, ainda mostra na escala, nas proporcións, na fortaleza dos contrafortes e na delicadeza enigmática dos seus canicelos, as características da suxestiva arquitectura relixiosa de finais do século XII. E como aquí non damos puntada sen fío, reparen tamén no excelente exemplo de arquitectura popular situado á entrada do adro: un fermoso hórreo de madeira de tipo Mariñán,  magníficamente restaurado, a "mula de carga" da sociedade campesiña tradicional.

Benvido profesor!

Nun xacemento arqueolóxico aberto hai visitas que valen por un millón, e esta é unha delas. Hoxe achegouse a Cidadela o profesor Caamaño Gesto, histórico director das escavacións do campamento dende os tempos heroicos da arqueoloxía. Aproveitou para coñecer sobre o terreo, e de primeira man, o desenvolvemento dos traballos, os resultados obtidos ata o momento e as expectativas que se agochan baixo os sedimentos ainda non escavados. Ademáis, con ese talante afable, alegre e comunicativo que o caracteriza, aportou datos e suxerencias moi interesantes, un coñecemento construido ao longo de catro décadas de traballo no xacemento, aí é nada!

Caamaño é un arqueólogo dos que xa non quedan e non dubidou en seguir aquela liturxia tan propia da nosa profesión: logo da visita, compartiu mesa, mantel e menú do día co equipo de traballo, e prometeu que volvería. Que sexa pronto, profesor!

 

!

Plan de divulgación: acto de presentación do proxecto Cidadela 2017

O vindeiro xoves 9 de febreiro, ás 20,00 horas, terá lugar no salón de actos da Casa do Concello de Sobrado, na emblemática e fermosa praza do Portal, o acto de presentación do Proxecto de escavación e consolidación arqueolóxica do Campamento Romano de Cidadela. En representación do equipo de traballo participarán Luis Francisco López, arqueólogo director da actuación, e Tito Concheiro, arqueólogo técnico do proxecto e responsable do Plan de divulgación.

Os arqueólogos non somos paracaidistas que aterran, abren o burato e liscan para outra feira. Arestora, resulta inconcebible que un proxecto arquelóxico non conte con actividades didácticas e de divulgación sobre os traballos de campo, o seu devalar e os seus resultados. O noso Plan de divulgación significa unha oportunidade única de convivir coa comunidade local, os primeiros interesados en saber qué diaños facemos nestes duros días de invernía polas ruinas do forte romano, esas enigmáticas pedras vivas que xa estaban aí cando naceron e que os acompañarán durante toda a súa vida.

Os seráns de febreiro non están feitos para eventos sisudos e académicos. Este é un acto público  e queremos que sexa entretido, didáctico e divertido, aberto aos veciños de Sobrado e a todos aqueles que estades interesados no proxecto, os auténticos protagonistas desta herdanza marabillosa: Cidadela.

Na muralla oeste

Como si fuxise da surada que zoa na gándara da Ciadella, o grupo procurou esta semana o acubillo da cerca. Aquí centraremos agora os nosos esforzos e fatigas. A foto aérea reflicte moi ben a actual área de intervención, xa comezados os traballos de escavación e abertas as sondaxes exteriores e a gabia do intervallum. Pode observarse a longa cortina exhumada polo equipo de Ramil González nas actuacións feitas na segunda metade da década pasada. En primeiro termo albíscase a parte inferior dunha torre intervallum proxectada cara ao interior do o campamento e máis aló, no ángulo do recinto fortificado, os restos da pertinente torre angular, fundamental na defensa dos flancos Norte e Oeste.

O proceso histórico de agrarización do territorio (que diluíu os vestixios nunha gran agra pechada), asi como o trazado e construción da pista e a triste utilización do lugar como canteira de saca de sillares e cachotes, petaron moito nos restos do forte romano. Nas imaxes de detalle que siguen pode observarse cómo aflora a alma da muralla, descarnada e á vista, como consecuencia da perda do seu paramento exterior.

 

A cerca

Como a todos os fortes romanos, a Cidadela imprimíalle carácter o seu sistema defensivo. En realidade, o campamento era un complexo pechado por unha muralla reforzada por torreóns á que antecedía un foxo de perfil en V escavado na rocha. Un sistema clásico que se repite dende a Prehistoria ata os búnkeres artillados de formigón do século XIX, o canto do cisne da enxeñería defensiva.

Cidadela foi planeada polos talentosos técnicos da Legio VII seguindo o modelo convencional romano. De feito, a típica planta campamental de inmenso rectángulo con esquinas redondeadas, aínda hoxe resulta preceptible a simple vista.

Cando estaba en funcionamento, o aspecto do forte tiña que ser impactante e impoñente. Algo nunca visto antes e tremendamente orixinal nun escenario dominado por vilas abertas, pequenos aglomerados rurais e castros crepusculares. Malia o anárquico trazado da súa cannaba, a silueta do campamento debía de ser visible dende lonxe e constituía un fito, unha marca colosal na paisaxe. Para os seus contemporáneos, un espazo así tiña que estar trufado de significados potentes e dunha mística moi especial.

Xa que logo, recuperar ese aspecto de forte, de castrum romano, que tanto o asemella aos seus curmáns do limes ou do muro de Adriano, é un dos grandes retos desta campaña de escavación en Cidadela, nas frías gándaras de Sobrado.

Nas fotos poden verse os traballos de limpeza e definición das antigas sondaxes abertas sobre o foxo e o paramento exterior da muralla no Leste do campamento e as logas gabias que procuran o trazado diluído na banda da Igrexa

, nesta dura xornada do 30 de xaneiro.

Presentación

Fai uns días presentamos a conta de Facebook do Proxecto de escavación e consolidación arqueolóxica do campamento romano de Cidadela. Agora tócalle a quenda a este novo soporte de información e divulgación: unha bitácora que irá relatando e debullando polo miúdo as novidades e segredos deste xacemento formidable.